Ελένη Ζιώγα: «Η ματιά γεμίζει από νοήματα, όσο η ζωή αδειάζει από πάθη»

Τους στίχους της τους έχουμε τραγουδήσει. Τις ερμηνείες της στην τηλεόραση και το θέατρο τις έχουμε αγαπήσει. Με ό,τι κι αν καταπιάνεται η Ελένη Ζιώγα, η δουλειά της έχει την ιδιότητα να περνάει μέσα σου και να σε διαποτίζει με τη γλύκα της, σαν να σου δίνει μια νέα, φρέσκια πνοή. Ακόμα κι όταν πραγματεύεται ζητήματα «δύσκολα».

Όπως συμβαίνει με το καινούργιο της βιβλίο. «Η Καρφίτσα ή Απλά Μαθήματα Επιβίωσης», ένα υπαρξιακό θεατρικό έργο με πολύ χιούμορ, που, αν και σε πρώτη ανάγνωση έχει αστυνομική πλοκή, διαβάζεται άνετα και σαν πεζό (οι μονόλογοί του ρουφούν τον αναγνώστη από τις πρώτες σελίδες).

Οι τέσσερις χαρακτήρες της «Καρφίτσας» -η Κυρία, η Ηθοποιός, η Ζητιάνα και ο Δολοφόνος- είναι συμβολικοί, όπως και η ίδια η καρφίτσα. Η Κυρία (το ρόλο της οποίας υποδύθηκε η ίδια η Ελένη Ζιώγα όταν το έργο ανέβηκε στο θέατρο), έχει την καρφίτσα, που στο έργο συμβολίζει το "αγκίστρωμα" μας στην ύλη.

Η καρφίτσα γίνεται ο συνδετικός κρίκος μεταξύ των τεσσάρων χαρακτήρων. Η ίδια ή η απώλειά της, με ρεαλιστικό ή μεταφυσικό τρόπο, θα ξυπνήσει μέσα τους τη λαχτάρα για την ελευθερία. Την ελευθερία που μπορεί κανείς να βιώσει όταν απαγκιστρωθεί από τον εγωισμό και την εμμονή με την ύλη και, με όχημα την αγάπη, δεχτεί να βγει από το δικό του μικροσκοπικό σύμπαν, για να συναντήσει τον Άλλο… 

Όσοι παρακολούθησαν την «Καρφίτσα» στο BIOS, όπου ανέβηκε στο τέλος του 2017, μιλούν ακόμη για εκείνη την παράσταση κι όσοι δεν τα είχαν καταφέρει τότε ρωτούν επίμονα την Ελένη Ζιώγα αν θα ξανανέβει.

Τη ρωτήσαμε κι εμείς – και μας απάντησε, μιλώντας μας παράλληλα για τις διάφορες «καρφίτσες» που αγκυλώνουν τους περισσότερους από εμάς, αλλά και για τους δικούς της αληθινούς θησαυρούς.  

Παρότι «Η Καρφίτσα» είναι ένα έργο υπαρξιακό, το πιο μικρό ηλικιακά κοινό το αγάπησε όταν παρουσιάστηκε στο BIOS. Είναι «οι νέοι της κρίσης» πιο ανοιχτοί στην ουσία της ζωής;

«Η κρίση ενεργοποίησε μαζικά αντανακλαστικά που δεν οδηγούν πάντα στον υπαρξιακό αναστοχασμό. Όχι μονάχα οι νέοι, αλλά και οι μεγαλύτεροι από εμάς δεν ήμασταν όλοι σε θέση να δούμε την κρίση σαν ευκαιρία ενδοσκόπησης. Το αντίθετο, θα έλεγα. Πολλοί υπακούσαμε σε αυτοματισμούς επιβίωσης. Δηλαδή στο νόμο της ζούγκλας. Απαντήσαμε στο φόβο γεμίζοντας μίσος ο καθένας προς κάποιο δαιμονοποιημένο εχθρό. Θα έλεγα πως αυτό συνέβη και στους νέους γιατί είναι φλογεροί και βέβαιοι για το δίκιο τους. Με αυτό δεν θέλω να πω πως είναι καλό να μένουμε απαθείς απέναντι στην αδικία. Άλλο όμως να επαναστατείς απέναντί της και άλλο να μισείς θανάσιμα εκείνον που τυχαίνει να σκέφτεται διαφορετικά από σένα. Ωστόσο, από την άλλη, οι νέοι είναι από τη φύση τους πιο κοντά στην αλήθεια της ανθρώπινης ύπαρξης, γιατί είναι πιο κοντά στην παιδική ηλικία, που, με τη σειρά της, είναι πιο κοντά στη βρεφική. Έχετε παρατηρήσει το βλέμμα ενός μωρού; Είναι σαν να ξέρει τα πάντα. Σαν να απολαμβάνει την απόλυτη πληρότητα της καθολικής γνώσης. Μια πληρότητα που παράδοξα χάνουμε ως ενήλικες και ίσως και να ξαναβρούμε γερνώντας. Μ’ αυτή την έννοια φαίνεται πως το έργο, που μιλάει για την ορφάνια από την αγάπη, άγγιξε τους «νέους της κρίσης», όπως τους λέτε, επειδή ακόμα και μέσα σε κατάσταση μίσους εκείνοι εκ των πραγμάτων είναι πιο κοντά στην αθωότητα και έτσι έχουν το χάρισμα να μεταστρέφονται με μεγαλύτερη ευκολία στην αγάπη. Αυτή την πορεία, άλλωστε, από το μίσος στην αγάπη διαγράφει και ο νεαρότερος χαρακτήρας του έργου, ο Δολοφόνος».

Το βιβλίο σας, ωστόσο, είναι «παιδί της κρίσης», έχετε δηλώσει πως γεννήθηκε από αυτή, μέσα σ’ αυτή…

«Το βιβλίο, ή καλύτερα το θεατρικό έργο που έγινε βιβλίο, γεννήθηκε μέσα στον καιρό της κρίσης, ίσως επειδή αυτή στάθηκε αφορμή να δω κι εγώ μπροστά μου και μέσα μου το ανθρώπινο τοπίο τρόμου που σας περιέγραψα πιο πάνω και που δεν το είχα ξαναδεί. Μην ξεχνάτε πως εμείς, η λεγόμενη γενιά της μεταπολίτευσης, δεν ζήσαμε ούτε πόλεμο ούτε εμφύλιο, όπως οι γονείς μας. Αυτό ήταν το μοναδικό μεγάλο κοινωνικοπολιτικό γεγονός που μας συντάραξε και μας γέμισε με πόνο, με δεδομένο ότι στην περίοδο της χούντας ήμασταν ακόμα ανήλικοι. Είναι ασύλληπτο πού μπορεί να οδηγηθεί μια κοινωνία, αλλά και κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, μέσα στις μαζικές καταστροφές. Αυτή η συνθήκη απόλυτου διχασμού που γέννησε κι εξακολουθεί να γεννάει η κρίση φαίνεται πως, στην περίπτωσή μου, οδήγησε στο να γραφτεί "η Καρφίτσα"…»

Η καρφίτσα, το κόσμημα που γίνεται αντικείμενο κλοπής και περνάει από τον έναν ήρωα στον άλλον μέσα στο έργο σας, φαίνεται να προκαλεί πόνο, αλλά και ταυτόχρονα να γίνεται και το μέσο που οδηγεί στη λύτρωση. Τι απαντάτε σε όσους πιστεύουν στο «άσπρο ή μαύρο»;

«Η αποδοχή του πόνου -εννοώντας τον ψυχικό πόνο- είτε σε συλλογικό είτε σε προσωπικό επίπεδο δεν είναι εύκολο πράγμα. Το ένστικτό μας μάς προκαλεί να τον αποφεύγουμε. Ειδικά στις σύγχρονες κοινωνίες, που έχουμε θεοποιήσει τη δύναμη και την ικανοποίηση των επιθυμιών, ο πόνος θεωρείται ταμπού, γιατί αποκαλύπτει τις αδυναμίες μας και δεν εκπληρώνει καμιά μας επιθυμία. Έτσι, τον έχουμε απορρίψει από τη ζωή μας σαν ενοχλητικό απόβλητο. Με αυτόν τον τρόπο θα έλεγα ότι στερούμε από τους εαυτούς μας την αναγεννητική του ικανότητα. Και τη λειτουργία του ως "ανα-σκαφέα" που θα φέρει στην επιφάνεια τον βαθύτερο, σοφότερο, πληρέστερο εαυτό μας. Αν με ρωτάτε, θα σας πω πως πιστεύω ότι στη ζωή δεν υπάρχει αληθινή χαρά χωρίς τον πόνο στο βάθος της. Ούτε αληθινός πόνος χωρίς τη χαρά στον ορίζοντα. Όλα είναι ένα και όλα συντελούν στην αναγνώριση του εαυτού μας, αλλά και της ίδιας της ζωής...»

Εσάς τι σας πονά περισσότερο; Και πώς στέκεστε απέναντι στον πόνο;

«Αυτό που με πονά περισσότερο είναι η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Μικρότερη είχα μάλλον πέσει στην παγίδα που σας έλεγα πιο πάνω. Φοβόμουν να αναμετρηθώ με τον πόνο που προκαλεί το πένθος γιατί πίστευα πως μια τέτοια αναμέτρηση θα μου έκοβε τα φτερά προς τη ζωή. Όταν όμως συνειδητοποίησα ότι ο μόνος τρόπος να τον αντιμετωπίσεις
είναι να τον αφήσεις να σε πληγώσει, άρχισα να βγαίνω κερδισμένη από τη σχέση μου μαζί του. Δεν λέω πως δεν είναι αγώνας. Αλλά είναι γενναίος αγώνας. Κι αν έχεις την καλή διάθεση, ο πόνος τελικά μπορεί να σου ανοίξει την καρδιά σαν νυστέρι, μπορεί ακόμα και να σε μάθει να αγαπάς…»

Για το σύζυγό σας Νίκο Κουτελιδάκη έχετε πει ότι «έκανε τους πάγους να λιώσουν στην ψυχή» σας. Τι απαλύνει τον πόνο;

«Ο Νίκος είναι σκηνοθέτης με ψυχοσύνθεση ποιητή. Αγαπάει πολύ τους ανθρώπους κι έτσι αγάπησε και μένα. Μου αναγνώρισε την ανάγκη να ζήσω και να εκφραστώ σαν καλλιτέχνης, αλλά κυρίως να ακουμπήσω σε έναν άνθρωπο. Μέχρι να τον γνωρίσω με είχε τόσο πολύ κατακλύσει το άγχος της επιβίωσης, που δεν θα έδινα ποτέ από μόνη μου αυτό το δικαίωμα στον εαυτό μου αν δεν βρισκόταν ένας άνθρωπος όπως εκείνος να με καταλάβει και να με συμπονέσει. Η συμπόνια είναι το γέννημα αλλά και το αποτέλεσμα της αγάπης ή αλλιώς του γνήσιου έρωτα - η συμπόνια όχι με την έννοια της υποκριτικής και υποτιμητικής φιλανθρωπίας, αλλά με εκείνη της γνήσιας αλληλοπεριχώρησης του ενός ανθρώπου μέσα στον άλλον, της διάθεσης δηλαδή να ενωθούμε με τον απέναντι που τον εκτιμούμε σαν ανθρώπινη ύπαρξη μοναδική και αναντικατάστατη, ακουμπώντας την πληγή του».

Ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη σήμερα;

«Νομίζω, ο ίδιος που ήταν πάντα: να βοηθάει να βγούμε έξω από την φυλακή του εαυτού μας και να αντιληφθούμε τη συγγένεια με τους υπόλοιπους ανθρώπους… Να ξυπνάει τη συλλογική μας μνήμη».

Ως καλλιτέχνιδα, εκφράζεστε μέσα από τη στιχουργική, την υποκριτική, τη συγγραφή… Νιώθετε τυχερή που μπορείτε να βιοπορίζεστε από την τέχνη;

«Για πολλούς από εμάς η εποχή που βιοπορίζονταν από την τέχνη ανήκει στο παρελθόν. Είμαι ένας απ’ αυτούς».

Ποιες συνεργασίες σας σάς έχουν αφήσει τη μεγαλύτερη γλύκα;

«Για όλους τους συνεργάτες μου νιώθω ευγνωμοσύνη και όλους τους εκτιμώ βαθύτατα».

Για κάποιους, θησαυροί είναι οι «καρφίτσες» τους. Ποιος είναι ο δικός σας θησαυρός;

«Η ζωή που έζησα μέχρι τώρα και το γεγονός ότι μεγάλωσα. Λυπάμαι που ως νέα δεν μπορούσα να καταλάβω αυτό το βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης που είμαι σε θέση να αντιληφθώ όσο μπαίνω στην τρίτη ηλικία. Όταν επιτέλους σταμάτησα να παλεύω για να συγκρατήσω τα νιάτα, κατάφερα να αντιληφθώ το τοπίο που μου αποκάλυπταν τα ώριμα χρόνια μου. Ο άνθρωπος μπορεί να γερνάει, το βλέμμα όμως γυρίζει εκεί που νοσταλγεί. Στην πληρότητα της βρεφικής ηλικίας που σας ανέφερα πιο πάνω. Η ματιά γεμίζει από νοήματα, όσο η ζωή αδειάζει από πάθη… Δεν λέω ότι η φλόγα των νιάτων δεν παραμένει αξέχαστη. Αλλά ότι αν προσπαθήσεις να τη συντηρήσεις με τους ίδιους τρόπους που το έκανες νέος, θα οδηγηθείς σε έναν τραγέλαφο. Η φλόγα των νιάτων χρησιμεύει για να ανάψει το κάρβουνο του ήρεμου πάθους για το θαύμα του μυστηρίου της ζωής που αποκαλύπτεται στα τελευταία και, κατά τη γνώμη μου, συνταρακτικότερα επεισόδιά της». 

Ποιες αξίες θελήσατε να εμπνεύσετε στην κόρη σας μεγαλώνοντάς την;

«Νομίζω, πως η Μυρτώ περισσότερο με ενέπνευσε παρά την ενέπνευσα με αξίες. Όσο ήταν παιδί με κράτησε κοντά στην ηλικία της έτσι ώστε να την ξαναζήσω κι εγώ μέσα από κείνην. Μου επιβεβαίωσε ότι ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος να βλέπει ό,τι του αποκαλύπτει η φαντασία -χαρακτηριστικό μεγαλειώδες των παιδιών- και αυτήν ακριβώς την αξία της ελευθερίας που πηγάζει από τη φαντασία και την κέρδισα από την κόρη μου φρόντισα να τη διατηρήσω… Τώρα που μεγάλωσε εξακολουθεί να με εμπνέει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αφού, όντας μια χαρισματική προσωπικότητα, κατορθώνει να διατηρεί πάντα την ίδια σχέση με τη φαντασία…»

Έχετε αγαπημένους συγγραφείς;

«Φυσικά. Και είναι αμέτρητοι. Θα έβαζα όμως στην κορυφή του πάνθεου τον Ντοστογιέφσκι και τον Σαίξπηρ.

Θα θέλατε να ξανανέβει «Η Καρφίτσα» στο θέατρο;

«Είμαι βέβαιη πως "η Καρφίτσα" είναι πια πλήρως αυτονομημένη. Το αφήνω λοιπόν στη διακριτική της ευχέρεια. Αν το ξαναποφασίσει, θα ξανανέβει...»

Info
Το βιβλίο της Ελένης Ζιώγα «Η Καρφίτσα ή Απλά Μαθήματα Επιβίωσης» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πορφύρα, με εισαγωγή του Θανάση Παπαθανασίου. 
 

*Όλες οι φωτογραφίες (photo credits: Mike Rafail), εκτός από την κεντρική, είναι από την παράσταση «Η Καρφίτσα ή Απλά Μαθήματα Επιβίωσης», που είχε ανέβει με μεγάλη επιτυχία στο BIOS, με την ίδια την Ελένη Ζιώγα, την Υβόννη Μαλτέζου, τη Λουκία Πιστιόλα και τον Έκτορα Λιάτσο.