Η Κόλαση Του Δάντη: Via Infernalis

Στη μέση του δρόμου της ζωής μας
βρέθηκα σε ένα σκοτεινό δάσος»

Η «Κόλαση» (Inferno) είναι το πρώτο μέρος τη Θείας Κωμωδίας του Φλωρεντίνου Δάντη (Dante Alighieri, περ. 1265 – 1321), που θεωρείται ο πρώτος δαφνοστεφής δημιουργός στην ιταλική ποίηση των χρόνων από τον Μεσαίωνα και μετά. Αποτελείται από εκατό ωδές. Το έργο συμπληρώνουν το «Καθαρτήριο» (Purgatorio) και ο «Παράδεισος» (Paradiso), που ολοκληρώθηκαν μεταξύ του 1303 και του 1321.

Κατά το πέρασμά του από την Κόλαση και το Καθαρτήριο, ο ποιητής συνοδεύεται από τον δάσκαλό του Βιργίλιο, ενώ η πορεία του στον Παράδεισο γίνεται με την παρουσία της Βεατρίκης∙ ο χαρακτήρας που αντιπροσωπεύει το γυναικείο πρότυπο κατά τον Δάντη και βασίζεται πιθανότατα στη Βεατρίκη Πορτινάρι, υπαρκτό πρόσωπο στη ζωή του ποιητή. O Δάντης έκανε επίσης αναφορά στη Βεατρίκη, στο έργο La Vita Nuova, ωστόσο στη Θεία Κωμωδία θεωρείται πως εκφράζεται με ιδανικό τρόπο ο έρωτάς του προς το πρόσωπό της.

Αν η ιστορία είναι πολύπλοκη, η κεντρική ιδέα του graphic novel είναι απλή. Με οδηγό τον επικό ποιητή Βιργίλιο, δημιουργό της Αινειάδας και μεγάλο πρότυπο του Δάντη, ο Φλωρεντίνος διασχίζει τους εννέα κύκλους της Κόλασης για να βρει την αγαπημένη του Βεατρίκη στον Παράδεισο. Οι βραβευμένοι με Όσκαρ Paul και Gaëtan Brizzi, που ανήκουν στο επιτελείο της Disney, έκαναν μια αξιοσημείωτη δουλειά στο να ξαναγράψουν αυτό το περίφημο και δύσκολο έργο και να το κάνουν προσιτό χωρίς να το παραμορφώνουν και να προδίδουν το πνεύμα της ιταλικής ιδιοφυΐας. Φρόντισαν επίσης να διατηρήσουν τα βασικά αισθητικά και φιλοσοφικά στοιχεία του έργου: το δέος μπροστά στο επέκεινα, την αίσθηση της υπερβολής, την δραματική ένταση της ιστορίας και το αναπόφευκτο σκοτάδι.

«Χαρά σε σένα, Φλωρεντία, που τ’ όνομά σου είναι γνωστό
πάνω από θάλασσες κι από στεριές,
και μες στην κόλαση είναι ξακουστό!

Πέντε σπουδαίους πολίτες σου βρήκα εδώ
ανάμεσα στους κλέφτες· τούτο με κάνει να ντραπώ
και τη δική σου την τιμή διόλου δεν τη δοξάζει.

Μ’ αν αληθεύει πως της αυγής τα όνειρα βγαίνουν,
σύντομα θα το μάθεις πόσο λυσσομανούν
το Πράτο και οι ρέστοι και τη δική σου συφορά προσμένουν»

Οπτικά, το έργο είναι εντυπωσιακό. Τα ολοσέλιδα σχέδια, οι λεπτές γραμμές των μυθολογικών χαρακτήρων, τα απέραντα σκηνικά με τους ιλιγγιώδεις τοίχους και τις μισογκρεμισμένες στήλες... οι αδερφοί Brizzi δημιουργούν ένα σύμπαν γεμάτο παγίδες, κατοικημένο από πολλαπλούς, αλλόκοτους κινδύνους.

Για την «Κόλαση», οι αδερφοί Brizzi ακολουθούν το γενικό περίγραμμα του ταξιδιού που φαντάστηκε ο Φλωρεντινός ποιητής. Όμως ο στόχος αλλάζει: δεν είναι πια ο σκληρός και φωτεινός δρόμος της μεταστροφής που είναι η Θεία Κωμωδία, αλλά σκοπός της αναζήτησης είναι να βρει ο Δάντης «την αγάπη της ζωής του», δηλαδή τη Βεατρίκη. Στην «Κόλαση» παρεισφρέουν στοιχεία από τον μύθο του Ορφέα και της Ευρυδίκης. Περνάμε από τη θεία αγάπη στη σαρκική αγάπη.

«Ναι Δάντη, έλα να με βρεις
Σε περιμένω, να είσαι δυνατός,

Να είσαι θαρραλέος, άκου τον
Ποιητή…»

Στη δική του Νέκυια, ο Δάντης-ήρωας στο graphic novel των Paul & Gaëtan Brizzi δεν αποδέχεται τη damnatio memoriae. Οι δημιουργοί δεν διστάζουν να αφαιρέσουν επεισόδια, να αναπτύξουν άλλα ή ακόμα και να επινοήσουν. Για παράδειγμα, στη Θεία Κωμωδία, ο αναγνώστης δεν γνωρίζει πως ο Δάντης διασχίζει τον Αχέροντα. Ο Χάροντας αρνείται να τον αφήσει να επιβιβαστεί στο σκάφος του, γιατί «δεν περνάει ποτέ μια ζωντανή ψυχή από εδώ», όπως εξηγεί ο Βιργίλιος. Ο Δάντης κρατά το μυστήριο: λιποθυμά από τη μια πλευρά και ξυπνά στην άλλη πλευρά του ποταμού. Ωστόσο ξέρουμε ότι κατά τον «αληθινό θάνατό του», δεν θα είναι ένας από τους καταραμένους. Ομοίως, η μακριά ουρά είναι συστατικό στοιχείο του τέρατος Μίνωας που φαντάστηκε ο Δάντης. Δεν είναι διακοσμητικό στοιχείο. Χρησιμεύει για να υποδείξει σε κάθε αμαρτωλό σε ποιον κύκλο πρέπει να κατέβει για να εκτελέσει την ποινή του.

Για τον Εωσφόρο – την εμφάνιση του οποίου ο Δάντης είχε συνθέσει προσεκτικά με τα γιγαντιαία φτερά του και το τριπλό του πρόσωπο –, οι δημιουργοί του graphic novel προτιμούν την πιο παραδοσιακή απεικόνιση του «Κεραφόρου θηρίου». 

Ο Δάντης θεωρείται πως επηρεάστηκε από τις ζωντανές και εντυπωσιακές περιγραφές της κόλασης που υπήρχαν στο έργο της χριστιανής μύστριας Μεχτίλδης του Μαγδεβούργου. Σύμφωνα με την περιγραφή του, ο Άδης έχει σχήμα αναποδογυρισμένου κώνου με το πλατύ στόμιό του να βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο, κάτω από την Ιερουσαλήμ και την άλλη αιχμηρή άκρη του στο κέντρο της Γης. Αποτελείται συνολικά από εννέα κύκλους, οι οποίοι στενεύουν διαδοχικά καθώς κινείται κανείς κατηφορικά. Κάθε κύκλος του Άδη αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες αμαρτίες — ολοένα βαρύτερες για βαθύτερους κύκλους — καθώς και τις αντίστοιχες τιμωρίες που επιβάλλονται. Ο Δάντης, σύμφωνα με την αριστοτέλεια φιλοσοφία περί ηθικής και αρετής, κατατάσσει τις αμαρτίες σε πράξεις ακράτειας, όπως είναι φιληδονία, η λαιμαργία και η φιλαργυρία, και σε πράξεις κακίας ή βίας.

Κατά τον Μεσαίωνα, η φιλαργυρία και η ασωτία αποτελούσαν τα δύο πρόσωπα της ίδιας αμαρτίας. Στο κόμικ περιγράφεται ένα εξαντλητικό και άπειρο μπαλέτο: οι κολασμένοι χωρίζονται σε δύο στρατόπεδα (άπληστοι και άσωτοι) και σπρώχνουν συνεχώς, κύμα μετά το κύμα, τον σισύφειο βράχο τους με τη δύναμη του στήθους τους.

«Τα σκαλοπάτια πήραμε ν’ ανεβαίνουμε
που στον κατεβασμό είχαμε από το φόβο μας χλωμιάσει,
ο οδηγός μου πήγαινε μπροστά, τραβώντας με κατόπι,
το μονοπάτι το μοναχικό ακολουθώντας,
ανάμεσα ’πο πέτρες κοφτερές, προεξοχές του βράχου
όπου τα πόδια των χεριών ζητήσουν τη βοήθεια.

Πόνεσα τότε και ξανά πονώ
αυτό που είδα σαν αναλογιστώ,
και πιότερο φρενάρω την καπατσοσύνη,
για να μην τρέχει εκεί που η αρετή δεν τηνε κατευθύνει·
μη με φθονήσει το καλό μου αστέρι
ή όποιος άλλος την αξιοσύνη μού ’χει φέρει»

Το σχέδιο των Paul & Gaëtan Brizzi ξεδιπλώνεται σε υπέροχα, πρωτότυπα κάδρα και εικονογραφήσεις μεγάλου μεγέθους σε ασπρόμαυρο, με κηρομπογιές. Το ημιρεαλιστικό στυλ τους είναι εμπνευσμένο από τους κώδικες της χαρακτικής του 19ου αιώνα. Τα παιχνίδια της ζυγαριάς, της σύνθεσης, οι έντονες αντιθέσεις μεταξύ των περιοχών σκιάς και φωτός, τονίζουν τη δραματική διάσταση της ιστορίας, όπως η εικονογράφηση των πυλών της Κόλασης που κυριολεκτικά συνθλίβουν τους δύο ήρωες.

Αν το έργο του προορίζεται να είναι σκοτεινό και τραγικό, αυτό των αδελφών Brizzi καταφέρνει να αποδώσει την ποίηση του κορυφαίου Ιταλού ποιητή, διατηρώντας μια κάποια ελαφρότητα, ιδίως χάρη στα διακριτικά, «εξωπραγματικά», στοιχεία των χαρακτήρων.

«Κι ο οδηγός μου, που είδε την τόση ταραχή μου,
γυρίζει και μου λέει: «Στις φλόγες μέσα είν’ οι ψυχές·
η κάθε μια στη φλόγα που την καίει τυλιγμένη».

Δάσκαλε, του λέω, όπως σ’ ακούω να μιλάς
νιώθω πιο σίγουρος· το ’χα κιόλας προσέξει,
πες μου όμως τώρα: ποιός είναι μες σ’ εκείνη τη φωτιά,
που από πάνω της στα δυο είναι χωρισμένη
και μοιάζει σα να ξεπηδά απ’ την πυρά
που ο Ετεοκλής κι ο αδερφός του ήταν βαλμένοι;»

Και μου απαντά: «Κει μέσα βασανίζονται
Οδυσσέας και Διομήδης, όπου μαζί μοιράζονται
την καταδίκη, όπως μοιράστηκαν τη θεία οργή»

Οι αδελφοί Brizzi έχουν δημιουργήσει ένα πραγματικά επικό αριστούργημα. Το κινηματογραφικό μάτι τους μας δίνει έναν κόσμο συναρπαστικό, όπου το εκστατικό σμίγει με το αποκρουστικό. Η τιτάνια κλίμακα των αβυσσαλέων χασμάτων έρχεται σε αντίθεση με το εύρος των ανθρώπινων συναισθημάτων που μπορούν να διαβαστούν στο πρόσωπο του Δάντη. Η απόδοση των υλικών που συνδέονται με την κομψότητα του γραφικού στυλ ξεπερνά κάθε σελίδα. Μutatis mutandis, ένα tour de force δημιουργικής φαντασίας, που προτείνει έναν από τους πιθανούς τρόπους ανάγνωσης του δαντικού magnum opus.

Η Κόλαση Του Δάντη - Paul & Gaëtan Brizzi

Εκδόσεις Οξύ

Η Κόλαση Του Δάντη: Via Infernalis (avopolis.gr)