Κατερίνα Ζαχαροπούλου: "Η τέχνη είναι η συνωμοτική μας οδός"

Σε λίγες μέρες ξεκινά η έκθεση «Ανατομία της Πολιτικής Μελαγχολίας» στο Αrt Space Pythagorion στη Σάμο. Και παράλληλα για τρίτη χρονιά ξεκινάει και το δικό σας εκπαιδευτικό παράλληλο πρόγραμμα. Ποια συναισθήματα κυριαρχούν;

Οι συγκυρίες των τελευταίων 3 ετών είναι αυτές που δημιούργησαν μια ομολογουμένως έντονη εμπειρία μέσα από τα εκπαιδευτικά προγράμματα που σχεδιάζω για το Art Space Pythagorion. Προσφυγική κρίση, πολιτική ένταση, αλλαγή δεδομένων στους πληθυσμούς, αναζήτηση τρόπων διαφυγής από την κρίση, μεταναστεύσεις νέων ανθρώπων στο εξωτερικό, μελαγχολία και ανασφάλεια. Τα προσωπικά μου συναισθήματα είναι συνδεδεμένα με την ανταπόκριση των συμμετεχόντων στα εκπαιδευτικά μας προγράμματα. Μαθητές, δάσκαλοι, καθηγητές, παρόντες σε ποσοστό ιδιαιτέρως αυξημένο.

Γιατί Σάμος; Γιατί εκεί;

Η Σάμος είναι το νησί όπου το ίδρυμα Schwarz επέλεξε να δημιουργήσει έναν μοναδικό χώρο πολιτισμού. Η κυρία Χιόνα Ξανθοπούλου Schwarz, της οποίας το όραμα και η αγάπη για το νησί έφτιαξαν το Art Space Pythagorion, ήταν ο μοχλός για ό,τι γίνεται εκεί. Η Σάμος είναι τόπος ορόσημο. Ανατολικά του Αιγαίου με πλούσιο ιστορικό παρελθόν, δυο βήματα από την Τουρκία δέχθηκε ένα από τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά κύματα τα τελευταία χρόνια. Η Κατερίνα Γρέγου που επιμελείται το εικαστικό πρόγραμμα του Ιδρύματος στην Σάμο, έχοντας η ίδια ένα ιδιαίτερο ιδεολογικό ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον τρόπο έκφασής τους στον κόσμο των ιδεών, πράγμα που εκφράζεται σε όλες τις εκθέσεις της, βρήκε στην Σάμο ιδανικό περιβάλλον για την παρουσίαση καλλιτεχνών που κινούνται σε αυτή την κατεύθυνση. Εγώ προσκλήθηκα να δημιουργήσω την εκπαιδευτική προσέγγιση αυτών των εκθέσεων και η συνεργασία μας απέδωσε καρπούς.

Έχετε την καλοσύνη να μας “ξεναγήσετε” στο ART SPACE PYTHAGORION; (μα, τι υπέροχος χώρος, αλήθεια!)

Ο χώρος είναι μοναδικός, πόσο μάλλον σε μια περιφέρεια όπως η Σάμος. Βρίσκεται στο Πυθαγόρειο, αρχαίο λιμάνι και φορτισμένος τόπος. Είναι μια αρχιτεκτονική κατασκευή την οποία δημιούργησε το αρχιτεκτονικό γραφείο της κ. Πένυς Πετράκου, απόλυτα εναρμονισμένη στην κλίμακα του σημείου, άρτια εξοπλισμένη για την προβολή της σύγχρονης τέχνης, με υπέροχους εξωτερικούς χώρους. Μοιάζει με «πλεούμενο» αγκυροβολημένο στο ιδανικότερο άκρο του λιμανιού. Η πλεύση του είναι η επιτυχία των εκθέσεών του, το πνευματικό ταξίδι που προτείνει, η καθαρότητά του στη γραμμή και το ύφος του. Ένας χώρος που εμπνέει και αγκαλιάζει χωρίς εντυπωσιασμούς και περιττά στοιχεία.

Είναι εντέλει η ιδιωτική πρωτοβουλία ο μόνος δρόμος; 

Ίσως να μην είναι ο μόνος δρόμος αλλά μέχρι στιγμής φαίνεται να είναι ο πλέον ανοιχτός. Η ιδιωτική πρωτοβουλία έχει δώσει και αυθαιρεσίες, μπορεί να γίνεται ακόμη για λόγους προσωπικής προβολής. Στην περίπτωση του Art Space Pythagorion έχουμε μία από τις γνησιότερες εκφράσεις προσφοράς στον σύγχρονο πολιτισμό. Είναι ιδιωτική πρωτοβουλία με στοιχεία συλλογικής ευαισθησίας και μέτρου.
 
Πώς θα εξηγούσατε τι ακριβώς κάνετε σε κάποιον που δεν έχει ξανακούσει για το εκπαιδευτικό αυτό πρόγραμμα;

Ψάχνω επίμονα να βρω μια λέξη που να ορίζει περισσότερο τι σημαίνει εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Προτιμώ τη λέξη μυσταγωγία, τελετουργία της επικοινωνίας, άνοιγμα των ορίων, συνάντηση με τις ιδέες. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα που σχεδιάζω εδώ και πολλά χρόνια έχουν κεντρικό άξονα το βίωμα, τη ζωντανή εμπειρία που συναντά το καλλιτεχνικό έργο, όχι το αντίστροφο. Ξεκινώ από εκεί που υπάρχει σημείο επικοινωνίας και ύστερα περνώ στην ερμηνεία των έργων. Αυτά βέβαια θα δώσουν το νόημα όλου του προγράμματος αλλά μετά θα σκεφτώ τρόπους δημιουργικούς μέσα από τους οποίους τα παιδιά, οι δάσκαλοι, οι καθηγητές θα μπορέσουν να οικειοποιηθούν τα έργα και κατά συνέπεια να εκφραστούν προσωπικά.
Τα εργαλεία είναι κάθε φορά διαφορετικά, ο σχεδιασμός ενός τετραδίου, ένα πόστερ, ή όπως φέτος ένα πακέτο καρτποστάλ που τα παιδιά θα αποστείλουν όπου επιθυμούν. Επιθυμώ αμεσότητα, απλότητα και αισθητική - νοηματική εμπειρία μαζί. 

Είστε ο άνθρωπος πίσω από τη δημιουργία, την επιμέλεια, τον συντονισμό και την υλοποίηση του προγράμματος. Πώς ξεκίνησε αρχικά αυτή η ιδέα;

Η Κατερίνα Γρέγου μου πρότεινε το 2016 να συνεργαστούμε για την δημιουργία εκπαιδευτικού προγράμματος με θέμα την έκθεση A World Not Ours. Το ίδρυμα Schwarz εμπιστεύθηκε και στήριξε την πρότασή μου με τον καλύτερο τρόπο και όλα πήγαν εξαιρετικά. Η ιδέα για εκπαιδευτικά προγράμματα στη Σάμο απεδείχθη όχι μόνο επιτυχής αλλά ιδανική σε σχέση με όλες τις παραμέτρους που προανέφερα. Βέβαια σε όλα παίζει ρόλο η εμπιστοσύνη, ο σεβασμός και το πλαίσιο υποδοχής.
Τολμώ να πω ότι εδώ έχουμε ένα παράδειγμα μοναδικό. 

Για μια εικαστικό με τη δική σας πορεία μοιάζει προφανές να κατανοήσει το έργο άλλων εικαστικών. Ποιες παγίδες μπορεί να ελλοχεύουν όταν αυτό πρέπει να μετουσιωθεί και να φτάσει στις καρδιές των εφήβων; 

Η μόνη παγίδα, αν πούμε ότι υπάρχει, είναι η ακαδημαϊκή προσέγγιση των έργων, η χρήση μιας γλώσσας ξένης προς τα παιδιά αλλά και τους μεγαλύτερους, η υποχρέωση να πεις τα πράγματα όπως γράφονται, ενώ πρέπει να πεις τα πράγματα όπως έχουν. Προσπαθώ να φτάσω στις καρδιές των εφήβων από εκεί που ξέρω ότι χτυπούν. Η σύγχρονη τέχνη δίνει πολλές δυνατότητες για άμεση επικοινωνία με τα ζητήματα που απασχολούν τους ανθρώπους σήμερα και αντιλαμβάνομαι τα έργα ως ιδανικούς αγωγούς εισόδου σε διαλόγους και εξομολογήσεις στις οποίες δεν είναι εύκολο να αφεθεί ένας έφηβος στο σχολείο ή στην οικογένεια. Η τέχνη είναι η «συνωμοτική» μας οδός.
Θέλει όμως ιδιαίτερη προσοχή όταν εκφράζεται αμφισβήτηση ή αντίδραση προς μορφές έργων που ξαφνιάζουν ή δημιουργούν αίσθημα μη παραδοχής. Εδώ είναι μια προσωπική ευθύνη θέσης την οποία αναλαμβάνω.
 
Πιστεύετε ότι οι σημερινοί έφηβοι έχουν ανάγκη να συμμετάσχουν σε τέτοιου είδους προγράμματα; Δεν είναι τελικά «η γενιά με τα κινητά στο χέρι», όπως φωτογραφίζονται απαξιωτικά από πολλούς;

Τα σημερινά παιδιά είναι ιδανικοί παραλήπτες τέτοιων προγραμμάτων ή τουλάχιστον αυτό έχω δει εγώ. Η γενιά με τα «κινητά» έχει ιδιαίτερα ευαίσθητα χαρακτηριστικά και πολύ γρήγορα αντανακλαστικά, εκρηκτικό μίγμα νομίζω. Αν μέσα από τα κινητά τους δηλώνουν την επιθυμία για επικοινωνία, άνοιγμα στον κόσμο, ένταξη σε ομάδες, πληροφόρηση ακόμη και αυτοεπιβεβαίωση, η προσέγγισή τους στην τέχνη του καιρού μας θα τους δώσει λόγους να δουν ακόμη και το κινητό τους τηλέφωνο δημιουργικά. Δεν θα ξεκινούσα ποτέ μια συνάντηση με εφήβους χωρίς να λαμβάνω υπόψιν τα δεδομένα της γενιάς τους. Εξάλλου η ίδια η σύγχρονη τέχνη σε μεγάλο βαθμό τα περιέχει. Όσο για την απαξίωση στην οποία αναφέρεσθε, ας την εκλάβουμε ως αδυναμία ενός συστήματος να σηματοδοτήσει τρόπους αναίρεσής της.

Διοργανώνετε παράλληλα και ειδικό σεμινάριο για εκπαιδευτικούς. Θυμηθείτε καθηγητές που θαυμάσατε, σας ενέπνευσαν...

Όλοι όσοι συμμετέχουν στα σεμινάρια ειδικά στη Σάμο, είναι άξιοι θαυμασμού. Σκεφτείτε ότι έρχονται μετά την εργασία τους στο σχολείο, από μακρινές περιοχές του νησιού στο Πυθαγόρειο, ακούν και βλέπουν για πρώτη ίσως φορά πράγματα που χρειάζονται την ειλικρινή συμμετοχή τους χωρίς να έχει προηγηθεί ανάλογη εμπειρία και ύστερα καλούνται να εφαρμόσουν όσα έμαθαν στο σχολείο. Ακόμη και αν αυτό δεν συμβεί όμως, έχουν εμποτισθεί με περιέργεια και έχουν δεχθεί ότι υπάρχουν πράγματα των οποίων τη μορφή και την αξία αγνοούσαν. Θαυμάζω και σέβομαι απεριόριστα αυτούς τους ανθρώπους γιατί έρχονται ανεπιφύλακτα και φεύγουν με μάτια που λάμπουν, παρά την κούρασή τους. Μου εμπνέουν την διάθεση να δίνω κι εγώ τον καλύτερό μου εαυτό.

«Ανατομία της πολιτικής μελαγχολίας»: Μιλήστε μας λίγο για την έκθεση που επιμελείται η Κατερίνα Γρέγου.

Πρόκειται για μια έκθεση εύστοχα τοποθετημένη στη στιγμή που ζούμε. Μιλά μέσα από τα έργα 12 καλλιτεχνών Eλλήνων και ξένων για την πολιτική μελαγχολία που όμως εκφράζεται προσωπικά με διαφορετικούς τρόπους. Από τους πολίτες, τους μετανάστες, τους πολιτικούς, τους νέους, τους σύγχρονους φιλοσόφους. Τα έργα και οι καλλιτέχνες της έκθεσης απεικονίζουν στιγμές μιας ποιητικής της μελαγχολίας που στέκει δίπλα μας ενώ κατακλυζόμαστε από απογοήτευση και αντιμετωπίζουμε αδιέξοδα. Αυτή είναι η αξία της έκθεσης, ένα βλέμμα στον άλλο τρόπο να δούμε την στιγμή που είναι δύσκολη και ώρες ώρες αφόρητη.

Ποιος ο τρόπος να απαλλαχθούμε από την πολιτική μελαγχολία όπως ορίζεται από τον φιλόσοφο Lieven de Cauter; (σ.σ. το αίσθημα ψυχολογικής βύθισης - μίγμα ενόχλησης, θυμού, απελπισίας, δυσπιστίας, λύπης και εγκλωβισμού)

Η δημιουργία. Τα ίδια αυτά ζητήματα ας γίνουν ποιήματα, έργα, ομορφιά γιατί όχι; Τα μεγάλα έργα τέχνης κατάγονται από αυτά ακριβώς τα συναισθήματα. Θυμηθείτε πόσα έργα περιγράφουν τον πόνο και παρόλα αυτά μας συγκινούν, μας παρηγορούν, μας εξυψώνουν.Ύστερα υπάρχει και το χιούμορ, ο αυτοσαρκασμός που σώζει, η βεβαιότητα του πεπερασμένου της ζωής που την κάνει πολύτιμη κάτω υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Στην έκθεση προσεγγίζονται όλες οι παράμετροι και εμπλουτίζουν την έννοια της πολιτικής μελαγχολίας υπέρ ενός τρόπου υπέρβασής της.

Μια φράση / παρατήρηση / ποιητικό απόφθεγμα ενός παιδιού που συμμετείχε στο παρελθόν στο πρόγραμμα και σας έχει εντυπωθεί.

«Εμένα ο παππούς μου ήταν πρόσφυγας, εγώ θα γίνω ζωγράφος!»

Η δική σας καρτ ποστάλ γράφει... και προορίζεται...

Η δική μου καρτ ποστάλ γράφει «όταν μελαγχολείς κοίτα και άκου εκεί που κανείς άλλος δεν μπορεί». Προορίζεται για όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας, αρκεί να έχουν μια χαραμάδα να περάσει η καρτποστάλ κάτω από την πόρτα τους.

Info: 

Art Space Pythagorion 2018 | Πυθαγόρειο, Σάμος

Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα
Για παιδιά και εφήβους 12 - 18 ετών

Επιμέλεια και υλοποίηση: Κατερίνα Ζαχαροπούλου

Διάρκεια έκθεσης: 3 Αυγούστου έως 15 Οκτωβρίου

Διάρκεια εκπαιδευτικών προγραμμάτων: για τους μαθητές 2 διδακτικές ώρες ανά φορά // για τους εκπαιδευτικούς 4 ώρες επί δύο συνεχόμενες ημέρες ανά βαθμίδα

www.schwarzfoundation.com/