«Το κοινωνικό δίλημμα»: για πόσο ακόμα θα απολαμβάνεις να είσαι το προϊόν;

Χθες το απόγευμα είδα το νέο ντοκιμαντέρ του Netflix «Το κοινωνικό δίλημμα» και το βράδυ έπεσα για ύπνο με μία ατάκα να παίζει στο κεφάλι μου «το πρωί τσεκάρεις τις ειδοποιήσεις σου πριν πας στην τουαλέτα ή ενώ είσαι στην τουαλέτα;».

Τα τελευταία βράδια έχω αποκτήσει μια καλή συνήθεια και βάζω το κινητό μου στο flying mode... όμως μετά το ντοκιμαντέρ σκέφτομαι να βγάλω το κινητό έξω από την κρεβατοκάμαρα και να ξεθάψω το ξυπνητήρι μου.

Το πρωί που ξύπνησα δεν μπήκα να κάνω ανάρτηση στο προφίλ μου – σκέφτηκα ότι μπορώ να ζήσω με λιγότερα likes και λιγότερη εικονική διάδραση. Αλλά φοβάμαι ότι όπως ένας από τους πλασματικούς ήρωες του ντοκιμαντέρ, η νηστεία μου από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή το ψηφιακό μου detox δεν θα κρατήσει για πολύ – και το άλλοθι ότι είναι κομμάτι της δουλειάς μου δεν ξέρω για πόσο καιρό θα καλύπτει τον εθισμό μου…  

https://www.instagram.com/p/CEZ4fL0FvO8/

Και δεν είμαι η μόνη. Και δεν είσαι η μόνη… Δισεκατομμύρια χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν πλέον γίνει προϊόντα και οι ζωές τους ελέγχονται από τις μεγάλες πλατφόρμες.

Δεν θυμάσαι πότε ξεκίνησε. Ήταν πριν από πέντε - ή έξι, επτά, οκτώ, ίσως περισσότερα - χρόνια; Δεν θυμάσαι γιατί ξεκίνησε. Ήταν η ανησυχία, η πνευματική περιέργεια ή η απλή παλιά επιτυχία της ντοπαμίνης;

Δεν μπορείς να θυμηθείς τον τελευταίο σου αδιάκοπο ύπνο.

Αν κάνεις το λάθος να πεις θα σερφάρεις στο κινητό για να σε πάρει σε λίγο ο ύπνος: Twitter, Facebook, WhatsApp – μια ακόμα πρόταση του τι να δεις από τα αγαπημένα σου feeds ή videos, ένα επαναtweet, ένα μήνυμα, οτιδήποτε κι οι ώρες περνάνε χωρίς να το καταλάβεις.

«Τίποτα στη ζωή των θνητών δεν προχωράει για καιρό χωρίς κατάρα», με αυτόν τον στίχο του Σοφοκλή ξεκινάει το νέο docudrama του Netflix, «Το κοινωνικό δίλημμα», που εξετάζει αυτήν την κρίσιμη φάση της ζωής σου. Όλη αυτή η φασαρία μπορεί να φαίνεται υπερβολική σε ορισμένους. Πάντα, άλλωστε, μπορείς να αγνοήσεις, να διαγράψεις ή να απενεργοποιήσεις το κινητό σου ή τα κοινωνικά σου προφίλ. Η τεχνολογία δεν είναι καλή ή κακή – έχεις απλώς διπλή όψη όπως μπορεί να έχει και διπλή χρήση. Είναι στο χέρι σου. Είναι όμως πράγματι στο χέρι σου ή είμαστε όλοι τρόφιμοι στη φυλακή των κοινωνικών μέσων και πολλοί δεν γνωρίζουν καν ότι είναι κλειδωμένοι.

https://www.instagram.com/p/CEvABbZA2Qn/

Σε σκηνοθεσία του Jeff Orlowski, το The Social Dilemma παρουσιάζει έναν εντυπωσιακό κατάλογο ερωτηθέντων, που αποτελείται από εξέχοντες σπασίκλες της Silicon Valley - τους κωδικοποιητές και τους σχεδιαστές πίσω από το Gmail, το GChat, το Google Drive, το κουμπί «like» του Facebook, τις σελίδες Facebook - σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνο για τη διαμόρφωση της ψηφιακής σου ζωής. Διαθέτει πρώην ανώτερα στελέχη από τις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας: Google, YouTube, Twitter, Facebook, Instagram, Pinterest. Στη συνέχεια, υπάρχουν καθηγητές του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ και της Νέας Υόρκης, οι ερευνητές που έχουν μελετήσει τον εθισμό στα ναρκωτικά και τη διάδοση κακοήθων αφηγήσεων στα κοινωνικά μέσα και τον ιδρυτή της εικονικής πραγματικότητας. Άλλωστε όπως χαρακτηριστικά ακούγεται στο ντοκιμαντέρ: μόνο δύο χώροι αποκαλούν «χρήστες» το κοινό τους,  τα κυκλώματα ναρκωτικών και οι εταιρείες τεχνολογίας.

Είναι ένας καλός συνδυασμός ερμηνευτών και σχολιαστών - ατόμων που σκέφτονται (μερικές φορές μετανιώνουν) τις εφευρέσεις τους και εκείνων που εξηγούν τις συνέπειες τέτοιων ενεργειών. Και τότε είσαι εσύ - το κοινό του ντοκιμαντέρ, οι χρήστες των κοινωνικών δικτύων - που έκανες κλικ, ανέβασες αναρτήσεις, προστέθηκες με ετικέτες, μοιράστηκες ποστ, διέδωσες tweet και βρίσκεσαι σε μια συνεχή επαγρύπνηση/επιφυλακή και διάδραση. Οι «εργαστηριακοί αρουραίοι» όπως μας αποκαλεί το ντοκιμαντέρ που πωλήθηκαν για διαφημίσεις, οι «ζόμπι» που έγραψαν τη δική τους καταστροφή.

https://www.instagram.com/p/CEuayMLAJF_/

Η κεντρική μέριμνα της ταινίας - από τους χρήστες που γίνονται προϊόντα - δεν είναι ιδιαίτερα νέα. Έτσι λειτουργούσε ιστορικά η επιχείρηση μέσων. Το κόστος παραγωγής μιας καθημερινής εφημερίδας, για παράδειγμα, υπερβαίνει κατά πολύ την τιμή που πληρώνουμε για αυτήν. Αλλά η διαφορά εδώ είναι της έκτασης και του τύπου του κόστους, γιατί τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε κάνουν να πληρώνουμε με όλους τους δυνατούς τρόπους: οικονομικά, ψυχολογικά, ηθικά. Ένα τέτοιο κόστος, που πλήττει 2,7 δισεκατομμύρια χρήστες, υπήρξε άνευ προηγουμένου στην ανθρώπινη ιστορία - και έτσι τα κέρδη των τεχνολογικών κολοσσών ανέρχονται σε «τρισεκατομμύρια δολάρια». Το «Κοινωνικό δίλημμα» απασχολείται με μια απλή γραμμή έρευνας: «Πόσο κακό έχει γίνει;»

Οι πλατφόρμες κοινωνικών μέσων, λένε οι ερωτώμενοι, αλλάζουν τον τρόπο που σκέφτεσαι, και σε θεμελιώδη βάση το ποιος/α είσαι. Κανένα από αυτά τα μέσα δεν δημιουργήθηκε τυχαία. Ελέγχθηκαν από τον σχεδιασμό τους. Αυτοί οι ιστότοποι έχουν γίνει τόσο εξατομικευμένοι και τόσο συγκεκριμένοι - σε βομβαρδίζουν συνεχώς με ένα πλήθος επιλογών: τα βίντεο για παρακολούθηση, τα άτομα που πρέπει να ακολουθήσεις, τις σελίδες που σου αρέσουν - που δημιουργούν μια συνεχώς διευρυνόμενη φούσκα για καθένα από εμάς. Ως εκ τούτου, έχεις παγιδευτεί ανάμεσα σε «2,7 δισεκατομμύρια πραγματικότητες» με «2,7 δισεκατομμύρια γεγονότα». Ακόμα κι αν τρέχεις συνεχώς - τρέχεις περισσότερο από ποτέ - δεν μπορείς πλέον να φτάσεις στον άλλο. Αυτό που έπρεπε να σου προσφέρει το να σε συνδέεει, σε αποξένωσε περισσότερο. Η λυρική ειρωνεία αυτού του πειράματος ήταν εμφανής από την αρχή, αλλά περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, έχει εξελιχθεί σε μια υπαρξιακή απειλή.

https://www.instagram.com/p/CE7392qgXFD/

Το «Κοινωνικό δίλημμα» κάνει μια εντυπωσιακή δουλειά για να αυξήσει τα στοιχήματα. Σε δύο ενοχλητικά γραφήματα, για παράδειγμα, δείχνει την εκθετική αύξηση των αυτοκτονιών μεταξύ των εφήβων μετά το 2009, όταν ήρθαν στα έξυπνα τηλέφωνά τους τα κοινωνικά μέσα. Όπως επίσης αυξήθηκε τρομακτικά ο αριθμός των αυτοτραυματισμών, ή η επιθυμία των εφήβων να μοιάζουν με τις φιλτραρισμένες εικόνες τους. Στη συνέχεια, τα ψεύτικα νέα εισήλθαν στην εικόνα και τις επιπτώσεις τους τις βιώνεις καθημερινά. Τα ψεύτικα νέα, μια μελέτη που βρέθηκε, εξαπλώνονται έξι φορές πιο γρήγορα από ένα συνηθισμένο κομμάτι πληροφοριών. Επίσης, έγινε μέρος του αλγορίθμου: ένα σημείο δεδομένων, ένα επιπλέον δόλωμα, ένα βήμα για τους διαφημιστές.

Δεδομένου ότι το ντοκιμαντέρ επικεντρώνεται στην τεχνολογία, η οποία μπορεί να γίνει απρόσιτη και βαρετή, ο σκηνοθέτης κυνηγά συνεχώς την προσοχή σου. Έτσι, τα άτομα που μιλούν συχνά διαχωρίζονται με κινούμενα σχέδια, γραφικά, ακόμη και μια ταινία μικρού μήκους. Το τελευταίο κομμάτι μπορεί να σου δημιουργήσει οικείες εικόνες αλλά και αίσθημα ενόχλησης - ειδικά καθώς είναι γεμάτο με στερεοτυπικούς χαρακτήρες (ένας αφελής πρωταγωνιστής και πονηροί κακοί) - αλλά, στο τέλος, δένει καλά με το ντοκιμαντέρ, περιγράφει τις βασικές έννοιες και βάζει το ανθρώπινο στοιχείο στο επίκεντρο της ιστορίας.

Τα άσχημα αποτελέσματα των κοινωνικών μέσων, όπως όλοι γνωρίζουμε, εκτείνονται πολύ πέρα από τη διαφθορά των πληροφοριών. Τα τελευταία χρόνια, συνέβαλε στην τοξική πόλωση, το λιντσάρισμα και σε μια «παγκόσμια επίθεση κατά της δημοκρατίας». Η διερεύνηση κάθε πτυχής σε βάθος θα έκανε αυτό το χαρακτηριστικό μια σειρά (που δεν θα ήταν κακή ιδέα), αλλά ο Orlowski τουλάχιστον τα αγγίζει, δίνοντας σε αυτό το κομμάτι μια αίσθηση πληρότητας.

Ίσως να μην είναι αργά. Να συνειδητοποιήσεις ότι η προσοχή σου που την διεκδικούν αξίζει πολύ περισσότερο και να σταματήσεις να τους την προσφέρεις αφιλοκερδώς και με τεράστιο κόστος μόνο από την πλευρά σου. Κανείς δεν λέει να γυρίσεις πίσω το χρόνο, αλλά να αρχίσεις ίσως να σέβεσαι και να εκτιμάς το χρόνο σου όπως σου αξίζει.