Τι απ' όσα πιστεύεις είναι πράγματι αλήθεια;

Από το κατά πόσο υπάρχει ή δεν υπάρχει ο κορωνοϊός. Από το αν μας ψεκάζουν ή όχι; Πολλή κουβέντα γίνεται στις μέρες μας για το τι πιστεύει κανείς και για το κατά πόσο οι πεποιθήσεις έχουν υπόσταση ή μερικές είναι αυταπάτες, ψευδαισθήσεις ή είναι απλώς παράλογες. Από τη χειραγώγηση των μέσων πληροφόρησης, την κατασκευή ψευδών ειδήσεων, την αναπαραγωγή των fake news στα social media μέχρι το τι εικόνα θέλει κάποιος να περνάει στο προφίλ του για τον εαυτό (που μπορεί να απέχει πολύ από την πραγματικότητα), σήμερα είναι λογικό να αισθάνεσαι λιγότερο από ποτέ σίγουρη για αυτά που φτάνουν στα αφτιά και στα μάτια σου, ενώ η κριτική και κυνική οπτική σε κάνει συχνά να αμφισβητείς πεποιθήσεις χρόνων.

Aπό το ακούω φωνές, μέχρι το ζηλεύω και τη σκιά μου, έχω μανία καταδίωξης ή αναπτύσσω τρελές φοβίες μέχρι το ότι πιστεύω ότι η φυλή μου είναι ανώτερη από τις άλλες ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στις πεποιθήσεις, στις αυταπάτες ή τις ψευδαισθήσεις.

Με την πρώτη ματιά, οι παραληρηματικές πεποιθήσεις φαίνεται να είναι παράλογες. Άτομα με ψύχωση μπορεί να πιστεύουν ότι ο πρωθυπουργός τούς παρακολουθεί μέσω της τηλεόρασης, ή ότι οι γείτονες τους δηλητηριάζουν, ή οι συνάδελφοί τους προσέλαβαν έναν δολοφόνο για να τους σκοτώσει. Οι ψυχίατροι ταξινομούν τέτοιες πεποιθήσεις σε αυταπάτες όταν τις κρίνουν ως αβάσιμες και ανυπόστατες. Όταν οι γνωστικοί επιστήμονες προσπαθούν να καταλάβουν γιατί οι άνθρωποι αναπτύσσουν αυταπάτες, έχουν επίσης επικεντρωθεί στην έννοια του ανορθολογισμού, υπογραμμίζοντας ότι οι αυταπάτες προκύπτουν από λανθασμένες διαδικασίες συλλογιστικής. Ωστόσο, αυτή η σύγχυση του παραλογισμού και της αυταπάτης αποκρύπτει μια βαθύτερη κατανόηση.

Η έμφαση στο παράλογο στην έρευνα για την ψυχική υγεία έχει μακρά ιστορία. Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο Michel Foucault, η απουσία λογικής ή ορθολογικής σκέψης θεωρείται κεντρικό στοιχείο της «τρέλας» από τον 17ο αιώνα. Στις πρώτες μέρες της σύγχρονης ψυχιατρικής, ο γερμανο-ελβετός ψυχίατρος Karl Jaspers χαρακτήρισε τις αυταπάτες ως «ακατανόητες» πεποιθήσεις που δεν αντικατοπτρίζουν τον εξωτερικό κόσμο. Σήμερα, στο διαγνωστικό εγχειρίδιο DSM-5, η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία δηλώνει ότι οι αυταπάτες είναι πεποιθήσεις που είναι «σαφώς αβάσιμες και δεν είναι κατανοητές από τους ανθρώπους του ίδιου πολιτισμού». Ενώ αυτός ο ορισμός σταματά να χαρακτηρίζει τέτοιες πεποιθήσεις ως «ψευδείς», εξακολουθεί να σημαίνει σιωπηρά ότι οι αυταπάτες είναι παράλογες.

Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι οι απόψεις μας επηρεάζονται δυσανάλογα από πολλούς παράγοντες, όπως συναισθηματικές σημαντικές πληροφορίες, πολιτικές ομάδες και άτομα που συμφωνούν μαζί μας ή φαίνεται να έχουν εξουσία. Η δυσκολία του να ερμηνεύσεις τον εξωτερικό κόσμο με ακρίβεια δεν εμφανίζεται μόνο σε άτομα που ταξινομούνται ως παραληρητικά.

Αντί να εκθέτει μια γενικά παράλογη ή δυσλειτουργική διαδικασία συλλογιστικής, η νέα θεωρία υποδηλώνει ότι οι αυταπάτες μπορεί να προκύψουν από συγκεκριμένες διαδικασίες στη «συναισθηματική ψυχολογία» μας - το σύνολο των γνωστικών μηχανισμών που έχουν εξελιχθεί για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το κοινωνικό μας περιβάλλον. Αυτές οι διαδικασίες μας βοηθούν να ζήσουμε και να συνεργαστούμε με άλλους, κατανοώντας τις προθέσεις τους, τις ομάδες και τις συμμαχίες που σχηματίζουν άλλοι και τη θέση μας σε αυτές τις ομάδες.

Κι αν κάποτε οι «μάγοι» κι οι τυχοδιώκτες εκμεταλλεύονταν οπτικά τεχνάσματα για να δημιουργήσουν ψευδαισθήσεις και να σε πείσουν για την αξιοπιστία των μαγικών τους κόλπων και η σημερινοί ταχυδακτυλουργοί τη δύναμη της εικόνας χρησιμοποιούν για να σε πείσουν ή επιστρατεύουν την εξουσία της αγέλης, χρησιμοποιώντας δημοσκοπήσεις για να επηρεάσουν τη γνώμη σου.

Είναι γεγονός ότι οι περισσότερες αυταπάτες περιλαμβάνουν κοινωνικό περιεχόμενο. Θα το διαπιστώσεις εξετάζοντας ορισμένα κοινά παραληρητικά θέματα. Οι αυταρχικές αυταπάτες (όπως αυτές στην αρχή του θέματος) περιλαμβάνουν εμπλοκή από κάποιον άλλο. Οι μεγαλομανείς αυταπάτες (όπως το να πιστεύει κάποιος ότι είναι Θεός ή διασημότητα) έχουν κεντρικές έννοιες την κοινωνική ταυτότητα και το στάτους. Αυτό το κοινωνικό περιεχόμενο δεν είναι εμφανές μόνο σε κλινικές μελέτες, αλλά είναι επίσης ορατό και στη βιβλιογραφία. Με κλασικό παράδειγμα τον αγαπητό Δον Κιχώτη.

Για να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι σχηματίζουν πεποιθήσεις που ταξινομούνται ως παραληρητικές και γιατί αυτές οι πεποιθήσεις είναι τόσο συχνά κοινωνικές, πρέπει να έχουμε εξαρχής κατά νου γιατί οι άνθρωποι σχηματίζουν πεποιθήσεις. Οι πεποιθήσεις εξυπηρετούν έναν σημαντικό κοινωνικό σκοπό, επιτρέποντάς μας να επιβιώσουμε στο κοινωνικό μας περιβάλλον. Μας επιτρέπουν να συνεργαστούμε επιτυχώς μεταξύ μας, να αλληλοεπιδρούμε και να επιλύουμε προβλήματα, και προσαρμόζονται στο κοινωνικό μας πλαίσιο.

Για παράδειγμα, στην πανδημία COVID-19, η πεποίθηση ότι η κοινωνική αποστασιοποίηση μειώνει την εξάπλωση του ιού έχει εξυπηρετήσει μια ουσιαστική κοινωνική λειτουργία. Επέτρεψε μια από τις μεγαλύτερες συνεργατικές πράξεις που έχουν εκτελέσει ποτέ οι άνθρωποι, συντονίζοντας τη συμπεριφορά ανόμοιων ομάδων για την αντιμετώπιση του ιού.

Ταυτόχρονα, όμως, οι πεποιθήσεις διαφέρουν μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Για παράδειγμα, οι πεποιθήσεις σχετικά με τα επίπεδα κινδύνου ορισμένων δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια της πανδημίας και την ανάγκη να φορούν μάσκες, διαφέρουν δραματικά μεταξύ των ατόμων διαφορετικών πολιτικών απόψεων. Η τεράστια δύναμη της κοινωνικής επιρροής σε τέτοιες πεποιθήσεις μπορεί να είναι τρομακτική, αλλά δείχνει πώς η ευαισθησία στο κοινωνικό περιβάλλον είναι ένας βασικός μηχανισμός στον οποίο διαμορφώνουμε και διατηρούμε τις πεποιθήσεις.

Λαμβάνοντας υπόψη τον κοινωνικό ρόλο των πεποιθήσεων, οι αυταπάτες γίνονται πιο κατανοητές. Για παράδειγμα, οι αυταπάτες είναι συνεχώς υψηλότερες σε άτομα που έχουν εκφοβιστεί ή σε περιθωριοποιημένες ομάδες, όπως πρόσφυγες. Εάν κάποιος έχει απειληθεί επανειλημμένα ή κακοποιηθεί, είναι λογικό να αναπτύσσει μια καχυποψία. 

Οι αυταπάτες συχνά θεωρούνται ότι κάθονται στο ακραίο άκρο μιας συνέχειας πεποιθήσεων, αλλά πώς μπορούν να διακριθούν από άλλες πεποιθήσεις; Εάν όχι ο παραλογισμός, τότε τι οριοθετεί μια αυταπάτη;

Μια από τις επικρατέστερες μαζικές αυταπάτες των millennials είχε να κάνει με την πεποίθηση (ενός μεγάλου ποσοστού) ότι θα πλουτίσουν – και μάλιστα χρησιμοποιώντας τις ψηφιακές τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή το youtube. Από τις κοινωνικές ωστόσο αυταπάτες που όταν δεν έχουν ψυχολογικά αίτια μπορεί να είναι αποτέλεσμα μηχανισμών επηρεασμού της κοινωνικής γνώμης τι ισχύει για τις προσωπικές μας αυταπάτες.

Η θετική τους επίδραση είναι να σε κάνουν να πιστέψεις λίγο παραπάνω στις δυνάμεις σου και να σου δώσουν μια ώθηση που μπορεί να σε βοηθήσει να κάνεις κάτι που υπό διαφορετικές συνθήκες να μην τολμούσες. Η αρνητική τους όμως επίδραση είναι να γίνουν άλλοθι να περιμένεις να φτιάξουν τα πράγματα ή να θεωρείς ότι μια κατάσταση είναι εντάξει ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Υπό αυτή την έννοια οι αυταπάτες είναι τα ψέματα που λέμε στον εαυτό μας και τα πιστεύουμε… κι είτε μας εγκλωβίζουν σε μια σχέση που δεν μας αξίζει ή δεν μας αφήνουν να αφήσουμε πίσω μας κακές συνήθειες και να αλλάξουμε συνειδητά τη ζωή μας.

Το να παραμυθιάζεσαι πού και πού δεν είναι κακό. Το να αφήνεις όμως να σε παραμυθιάζουν ή να αφήνεσαι να σου σερβίρουν ό,τι να ‘ναι είναι και ανθυγιεινό και επικίνδυνο.

Γιατί πολλοί μπορεί να συμπαθούν τον Δον Κιχώτη ως ήρωα μυθιστορήματος αλλά κανείς δεν θα ήθελε ουσιαστικά να είναι στη θέση του…