Ηλίας Καφάογλου: «Η μόδα δεν ανατρέπει καθεστώτα αλλά διαμορφώνει νοοτροπίες»

Πήρα συνέντευξη από τον Ηλία Καφάογλου πριν από τις πυρκαγιές στην Αττική αλλά βρέθηκα να δουλεύω το τελικό κείμενο στον απόηχο της τραγωδίας. Σε κάποια ερώτηση είχα χρησιμοποιήσει τη φράση «απόδραση στη θάλασσα», η οποία λίγες μόλις μέρες μετά συνδέθηκε με φρικτές εικόνες στη συλλογική συνείδηση.

Από ποια άποψη η «Δημοκρατία στην παραλία» (εκδ. Πόρτες), όπως είναι ο τίτλος του καινούργιου βιβλίου του Καφάογλου, μας αφορά σε μια περίοδο που το μυαλό μας δεν απασχολούν οι διακοπές αλλά τα θύματα της φωτιάς, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος που δεν το έχει διαβάσει. 

Στην πραγματικότητα όμως το συγκεκριμένο ανάγνωσμα είναι πολύ περισσότερα από ένα «μικρό δοκίμιο για το μπικίνι», όπως το περιγράφει ο υπότιτλός του. Με αφετηρία το μπικίνι, ο αξιόλογος αυτός συγγραφέας και επιμελητής εκδόσεων γράφει για τους τόπους και τους χρόνους που γέννησαν και έκαναν δημοφιλές το μικροσκοπικό ένδυμα για την παραλία, μεταφέροντάς μας, μεταξύ άλλων, στις ΗΠΑ και τις δοκιμαστικές ρίψεις ατομικής βόμβας στην κοραλλιογενή ατόλη Μπικίνι, στα Swinging Sixties του Λονδίνου, στην Ελλάδα του «τεντημποϊσμού» και της Δικτατορίας. Η αφήγηση κυλάει αβίαστα, νεράκι, χωρίς όμως να είναι τόσο ελαφριά ώστε να επιπλέει στον αφρό των γεγονότων. Αντιθέτως βουτάει στα βαθιά, με τη βαρύτητα της οξυδέρκειας του συγγραφέα και των εκατοντάδων πηγών που τη συνοδεύουν.

Η «Δημοκρατία στην παραλία» αναφέρεται, λοιπόν, σε όλα όσα βρίσκονται πίσω από κάθε τραγωδία, αλλά και κάθε επανάσταση. Και στη συλλογική δράση και στη συλλογική ευθύνη, και στην αλληλεγγύη και στον ατομικισμό, και στην ανιδιοτέλεια και στην αισχροκέρδεια, και στην ελπίδα και στην απόγνωση. Και παρά τον τίτλο της, δεν είναι ένα ανάγνωσμα «για την παραλία» αλλά για κάθε περίσταση. Μπορεί να μη σε κάνει να ξεχνιέσαι αλλά σε κάνει να θυμάσαι, να μαθαίνεις και να κατανοείς καλύτερα ό,τι έχει συμβεί και συνεχίζει να συμβαίνει γύρω σου. 

Μαίρη Κουάντ και Νίκος Εγγονόπουλος

Γιατί αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο για το μπικίνι; 

«Ήθελα να αποπειραθώ να σκαρώσω έναν τρόπον τινά δοξαστικό ύμνο στις γυναίκες που αγαπήσαμε, για να χρησιμοποιήσω τον εμβληματικό τίτλο του Νίκου Εγγονόπουλου. Χρόνια παρακολουθούσα στις παραλίες τις γυναίκες, ντυμένες με την ομορφιά τους, τα σώματά τους δηλωτικά σημασιών σε δημόσιο χώρο. Τα σώματα στην παραλία δρουν, και αυτή η δράση προσανατολίζεται στο βλέμμα των άλλων. 

»Το μπικίνι, αυτό το μικροσκοπικό ένδυμα των δύο τεμαχίων, απελευθερώνει και ελευθερώνει το σώμα, συνιστά πρόκριμα για να αναδείξει η γυναίκα το σώμα της, μέτρο για να επικρίνονται οι ατέλειες, όσες δεν συνάδουν με τα πρότυπα που επιβάλλει το τηλεοπτικής κοπής λάιφ στάιλ. Είναι αποκαλυπτικό, αποκαλύπτει αποκρύπτοντας, συνιστά εξολκέα ερωτικών φαντασιώσεων, είναι αναπόσπαστο με την κουλτούρα του μαυρίσματος, σήμα ανεμελιάς, ενώνει και συγχρόνως χωρίζει, αφού επιβάλλει σεβασμό απέναντι στο γυναικείο σώμα. Κάνει το σώμα επιθυμητό, αλλά από απόσταση. Το μπικίνι, λοιπόν, είναι μια χαρά ευκαιρία να μιλήσουμε για την ετερότητα και τις προσλήψεις της ύστερα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο».

Η μόδα μπορεί να αλλάξει τον κόσμο ή απλώς τον καθρεφτίζει; 

«Η μόδα αντανακλά, βέβαια, κοινωνικές ανησυχίες, κοινωνικά αιτήματα. Η Μαίρη Κουάντ, λόγου χάριν, έντυσε τις γυναίκες με το αδιάκριτο μίνι σε μια εποχή νεανικής επανάστασης, αλλά και με χρωματιστά καλσόν και με παπούτσια με χαμηλό τετράγωνο τακούνι ή λευκές μπότες από λουστρίνι, ενώ η ίδια οδηγούσε Μίνι. Αλλά το ένδυμα του Μάη του ’68 ήταν το μπλουτζήν, όχι η μίνι φούστα. Η μόδα δεν ανατρέπει καθεστώτα, για να θυμηθώ τον Μανόλη Αναγνωστάκη, ωστόσο διαμορφώνει νοοτροπίες, ειδικά σε εποχές που οι δημόσιοι χώροι μετατρέπονται σε επικράτειες διαφωνίας». 

Στην εποχή της άμμου

Ποιο υλικό ή άυλο προϊόν, πιστεύετε, θα αντιπροσώπευε καλύτερα τη σημερινή εποχή; 

«Η άμμος, για να μείνω στα καθ΄ ημάς. Ύλη αναποφάσιστη, η άμμος, στέρεη και ρευστή ταυτόχρονα, εκεί όπου διαπιστεύονται το εφήμερο και το ανεξίτηλο, το ίχνος και η απουσία, η μορφή και το άμορφο, εκεί όπου όλα γράφονται για να σβηστούν και να χαθούν. Ούτε κλίμακα έχει ούτε μνήμη, είναι λοιπόν η γη της λήθης, πάντοτε τόπος για μια νέα αρχή. Η μνήμη της σιωπής στην άμμο καταλύει τη σιωπή της μνήμης. Ακριβώς δηλαδή ό,τι επείγει να κρατήσουμε, την καταδική μας μνήμη, τον τόπο μας, καθένας όπως του έχει λάχει, το ενδιαίτημα, τη διαδρομή, στα αρχαία ελληνικά: το ήθος».  

«"Αφήστε τα όλα πίσω σας", λένε τα σλόγκαν ταξιδιωτικών γραφείων και τουριστικών επιχειρήσεων. Αλλάξτε κόσμο, έστω και για λίγο, αφού δεν μπορείτε να αλλάξετε τον κόσμο όπου ζείτε. Γι’ αυτό, άλλωστε, ο καλοκαιρινός παραθερισμός, στη θάλασσα ιδιαίτερα, είναι κοινωνικό φαινόμενο», γράφετε. Πόσο ισχύει αυτό στη λεγόμενη Ελλάδα της κρίσης; Η απόδραση στη θάλασσα σήμερα είναι πολυτέλεια ή αναγκαιότητα; 

«Στην παραλία, θαρρώ, δεν πάμε για να σκεφτούμε και να μιλήσουμε, ο κόσμος της παραλίας δεν είναι ο κόσμος των μεγάλων αληθειών. Με μια θυμωμένη ζέστη να μας δαγκώνει, η παραλία γίνεται τρόπον τινά το σημείο μηδέν του λόγου και της σκέψης. Η παραλία δεν συνιστά απλώς ένα συμβολικό αντιστάθμισμα της καθημερινότητας, αλλά έναν τόπο, άλλον και διαφορετικό κάθε φορά, για να κατοικήσουν οι εκπλήξεις εκείνες που από τον καθημερινό βίο έχουν εξοβελιστεί, το βλέμμα να γίνει και άγγιγμα, τα χέρια να γίνουν βλέμμα.  

»Έτσι, η παραλία και ο καλοκαιρινός παραθερισμός μπορούν να μελετηθούν ως κοινωνικό φαινόμενο, είναι φιλέορτες και φιλεορτάζουσες. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, η απόδραση στη θάλασσα, σε μια Ελλάδα υπό κρίσιν, είναι πολυτελής αναγκαιότητα και αναγκαία πολυτέλεια. Μια δοξολόγηση των αισθήσεων. Έτσι, ώστε να έχουμε να θυμόμαστε. Δηλαδή να αναζητήσουμε ταυτότητα». 

Η παραλία κάτω από το οδόστρωμα

Παρουσιάζετε το μπικίνι ως σύμβολο της νεότητας, δύναμη επανάστασης και αλλαγής στις δεκαετίες των '50, '60 και '70. Η σύγχρονη νέα γενιά συνεχίζει να διαδραματίζει τον ίδιο ρόλο με τις προκατόχους της;  

«Θυμάμαι με τρυφερότητα τον ποιητή Γιάννη Βαρβέρη να μου λέει συχνά πυκνά ότι όποιος θέλει να είναι παντού δεν είναι πουθενά και ότι κανένας άνεμος δεν είναι ούριος για όποιον δεν έχει ρότα για κάποιο λιμάνι. Ευρισκόμενος στη μέση ηλικία, αρχίζω να συνειδητοποιώ ότι τα πράγματα έχουν χρονοδιάγραμμα και προθεσμίες.  

»Έχω, λοιπόν, αναμνήσεις για τα μελλοντικά και ελπίδες για τα περασμένα. Η ζωή, πάει να πει, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια συνεχής ερωτηματοθεσία. Ιδού πώς καλπάζει η νεότητα. Αν διαθέτουμε ένα δικό μας “γιατί” στη ζωή, τότε μπορούμε να αποδεχθούμε οποιοδήποτε “πώς”. Από αυτή την πλευρά, τα προτάγματα των δεκαετιών στις οποίες αναφέρεστε είναι επίκαιρα. Λόγου χάριν, η δημοκρατία υπάρχει μόνον στην παραλία, επειδή δεν λειτουργεί αλλού; Υπάρχει, πράγματι, δημοκρατία στην παραλία; Και σε ποια παραλία; Αν εννοούμε αυτήν κάτω από το λιθόστρωτο, όπως εμβληματικά επισήμανε ο Μάης το ’68, μήπως πρέπει να ξηλώσουμε το οδόστρωμα για να τη βρούμε;

»Απλώς επινοώ και θέτω ερωτήματα, αλλά το γνωρίζω πως η ζωή είναι περισσότερο πρωτότυπη από τα ερωτήματα που μπορώ να επινοήσω. Επομένως, ο λόγος στη ζωή. Στους νέους, πάει να πει, στο μέλλον, αφού το μέλλον απαιτεί όλα όσα θα έπρεπε να έχουμε ρωτήσει στο παρελθόν». 

Ανάμεσα στον καλοκαιρινό παραθερισμό στο βουνό ή στη θάλασσα, εσείς ποιον θα επιλέγατε προσωπικά και γιατί;

«Έχοντας επιστρέψει από την πλανεύτρα Μήλο, απαντώ ετοιμάζοντας αποσκευές για τα Ζαγοροχώρια, εκεί όπου τα σπίτια ξεφυτρώνουν θαρρείς σε μια έσχατη προσπάθεια να θυμηθούν από πού έχουν έρθει. Εντωμεταξύ, η γλώσσα μου ακτοπλωρεί στους όρμους και στους κάβους των ερωτήσεών σας. Ανεμόδουλες ρωγμές στην άμμο των λέξεων. Καλές διακοπές. Εν μπικίνι. Επειδή δεν είμαστε αυτό που επιθυμούμε, κι επειδή επιθυμούμε αυτό που δεν είμαστε».